Ocena stanu somatycznego chorych z zaburzeniami psychicznymi
Opis Pacjenta
Przeprowadzenie w warunkach oddziału ratunkowego badania stanu somatycznego u chorego z ostrymi zaburzeniami psychicznymi jest jedną z najtrudniejszych czynności lekarskich. Lekarz na oddziale ratunkowym musi dysponować odpowiednimi umiejętnościami i ogromną cierpliwością; musi także odnosić się do takich chorych z dużą uwagą. Zbyt często się zdarza, że lekarz orzeka o wykluczeniu somatycznych przyczyn zaburzeń w sposób niestaranny i powierzchowny z powodu niechętnego nastawienia do osób zachowujących się „dziwnie”. U niemal 80% chorych, u których w izbie przyjęć nie wykryto zaburzeń somatycznych, w późniejszym czasie stwierdza się jednak obecność czynników organicznych lub somatycznych.
Chorzy z zaburzeniami psychicznymi nie różnią się istotnie od innych chorych trafiających do izby przyjęć; zarówno wywiad, jak i badanie przedmiotowe są tu szczególnie znaczące dla określenia wstępnego rozpoznania oraz ustalenia planu postępowania. W przypadku, gdy nie ma bezpośredniego zagrożenia życia chorego, wykluczenie choroby somatycznej jest najważniejszym zadaniem w ocenie pacjenta. Przyczyną zaburzeń zachowania mogą, bowiem być zaburzenia somatyczne, a gdy chory zostanie przyjęty na oddział psychiatryczny, choroba somatyczna może pozostać nierozpoznana i nie, leczona. Najczęściej spotykane zaburzenia somatyczne to: zakażenia układu oddechowego i pokarmowego, choroby neurologiczne, choroby nowotworowe, zatrucia lekowe lub inne reakcje wynikające z działania leku, odstawienie alkoholu lub innej substancji psychoaktywnej oraz urazy.
Wywiad z pacjentem
Należy zapytać chorego o obecnie występujące problemy zdrowotne oraz dowiedzieć się, czy doświadcza on omamów lub myśli o treści samobójczej; czy też dotyczących chęci zabójstwa. Pomocne są również informacje od ‚ członków rodziny, przyjaciół, sanitariuszy, policji oraz wszelkich osób, które miały kontakt z chorym szczególnie, gdy zachowuje się on w sposób agresywny lub „dziwaczny”. Wywiad powinien obejmować opis obecnego epizodu zaburzenia oraz informacje o czasie jego trwania, poprzednio występujących zaburzeniach psychicznych czy somatycznych (w tym hospitalizacjach oraz chorobach somatycznych trwających do chwili obecnej), obecnie przyjmowanych lekach (w miarę możliwości należy sprawdzić zawartość opakowań). Należy też pytać o ewentualne nadużywanie alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych, o występowanie alergii oraz o stan wszystkich układów organizmu.
Badanie fizykalne
Stan ogólny. Odnotować, czy chory jest pobudzony, splątany, depresyjny lub apatyczny. Ocenić postawę i ogólny wygląd chorego. Poinformować pacjenta o swoich zamiarach, a następnie w sposób konsekwentny przeprowadzić badanie, rozpoczynając od procedur najmniej uciążliwych, a na koniec pozostawiając czynności, które mogą być kłopotliwe lub bolesne dla chorego.
Ocena czynności życiowych. Zwrócić na nie szczególną uwagę. Wszelkie nieprawidłowości powinny zostać dokładnie sprawdzone.
Skóra. Zbadać ciepłotę, wilgotność, wygląd powierzchni, napięcie. Ocenić, czy nie ma wysypki lub zasinienia.
Głowa, oczy, uszy, nos i gardło. Sprawdzić, czy nie ma objawów urazu głowy. Zbadać czynność mięśni okoruchowych, odruchy źreniczne. Ocenić ewentualne występowanie oczopląsu (oczopląs pionowy obserwuje się w przypadku zatrucia niektórymi substancjami oraz w przypadku zaburzeń móżdżkowych). Przeprowadzić dokładne badanie dna oka. Obecność zranień języka może świadczyć o występowaniu drgawek. Zwrócić uwagę na wszelkie nieprawidłowe zapachy z jamy ustnej. Sprawdzić, czy nie występuje suchość błon śluzowych (może wskazywać na odwodnienie), szczękościsk (np. związany z pozapiramidowymi objawami ubocznymi leków neuroleptycznych lub leków o podobnym działaniu) oraz grymasowanie czy nieprawidłowe ruchy języka (mogą również stanowić późne powikłanie leczenia neuroleptykami).
Szyja. Sprawdzić, czy nie ma sztywności lub kręczu karku (skręcające ruchy szyi, które mogą wskazywać na reakcję dystoniczną). Zbadać, czy nie występuje powiększenie gruczołu tarczowego.
Klatka piersiowa. Beczkowaty kształt klatki piersiowej może wskazywać na przewlekłą obturacyjną chorobę oskrzeli. Wykonać dokładne badanie osłuchowe w celu wykrycia ewentualnych objawów zapalenia lub obrzęku płuc.
Serce. Sprawdzić, czy nie występują szmery lub niemiarowości rytmu serca.
Jama brzuszna. Wykonać badanie palpacyjne w kierunku tkliwości, powiększenia wątroby i/lub śledziony, guzów, blizn oraz ran spowodowanych samookaleczeniem.
Odbytnica. Zlecić badanie stolca na krew utajoną oraz przeprowadzić badanie per rectum gruczołu krokowego (w kierunku obecności przerostu lub guzków).
Kończyny. Poszukiwać objawów urazów (również tych wywołanych samookaleczeniem), śladów wkłucia, owrzodzeń skóry oraz wysypki. Badanie neurologiczne. Przeprowadzić szczegółowe badanie neurologiczne obejmujące nerwy czaszkowe, układ czuciowy, ruchowy, objawy móżdżkowe oraz chód. Zbadać odruchy ścięgniste. Poszukiwać charakterystycznych objawów wskazujących na niepożądane działania leków (drżenie spoczynkowe, powłóczący chód, sztywność typu koła zębatego przy poruszaniu kończynami). Zbadać, czy nie występują nieprawidłowe odruchy (ryjkowy i chwytny) oraz czy nie ma grubofalistego drżenia rąk. Stwierdzenie jakichkolwiek nieprawidłowości lub objawów ogniskowych może wskazywać na etiologię organiczną.
Stan psychiczny. Oprócz stwierdzenia orientacji, co do własnej osoby, miejsca oraz czasu badanie stanu psychicznego obejmuje zwykle pięć elementów: 1) ogólny wygląd oraz zachowanie chorego, 2) sposób wypowiedzi (zarówno forma, jak i treść), 3) czynności poznawcze (pamięć krótko- i długoterminowa, zdolność do oceny sytuacji – krytycyzm), 4) nastrój chorego (depresyjny, maniakalny) oraz 5) treść myśli (tab. 19.1.1). Mini-Mental Status Examination wg >Folsteina jest dobrym testem skriningowym dotyczącym stanu świadomości, obejmującym również testy uwagi, pamięci, czynności poznawczych, zdolności wykonawczych oraz języka.
Badania diagnostyczne
Wykonanie badań dodatkowych może być przydatne do potwierdzenia czynników somatycznych leżących u podłoża zaburzenia zachowania.
Morfologia krwi. Występowanie niedokrwistości wskazuje na możliwość upośledzenia dowozu tlenu oraz sugeruje potencjalny czynnik etiologiczny (niedobór witaminy B12 lub kwasu foliowego). Leukocytoza może być spowodowana zakażeniem lub chorobą rozrostową układu krwiotwórczego.
Badania biochemiczne i badanie elektrolitów. Sprawdzić, czy nie ma odchyleń w stężeniu glukozy we krwi, stężeniu sodu i wapnia w surowicy, czy nie występują wykładniki niewydolności nerek lub zaburzenia czynnościowe wątroby.
Gazometria oraz badania gospodarki kwasowo-zasadowej. Ocenić, czy nie występuje niedotlenienie, retencja,CO2 lub kwasica.
Badania toksykologiczne. W zależności od potrzeb zlecić badania w kierunku zatrucia (np. alkoholem, litem, digoksyną, aspiryną, acetamino- fenem, lekami przeciwpadaczkowymi).
EKG. Wykonanie badania EKG jest szczególnie przydatne u pacjentów starszych, (których pierwszym objawem zawału serca może być zmiana stanu psychicznego) oraz w przypadkach, gdy podejrzewa się występowanie zaburzeń elektrolitowych lub nadużycie trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych.
Badanie moczu. Poszukiwać wykładników zakażenia układu moczowego. Nakłucie lędźwiowe. Badanie to jest wskazane przy podejrzeniu zapalenia opon mózgowych lub krwotoku podpajęczynówkowego (uprzednio należy się upewnić, czy nie występują objawy ogniskowe lub wzmożone ciśnienie śródczaszkowe).
RTG klatki piersiowej. Jest często użyteczne przy podejrzeniu zaburzeń czynności serca (kardiomegalia) lub płuc (zapalenie płuc, gruźlica).
RTG jamy brzusznej. Zlecić przy podejrzeniu połknięcia ciała obcego niedrożności lub perforacji.
Badanie TK głowy. Może być wskazane przy podejrzeniu przebytego urazu głowy lub występowania guza śródczaszkowego, gdy występuje ogniskowe objawy neurologiczne.
Dodatkowe badania laboratoryjne. Gdy istnieją odpowiednie warunki, można wykonać następujące badania: posiew krwi, stężenie mocznika w surowicy, OB, osmolalność surowicy, stężenie ciał ketonowych w surowicy, odczyn VDRL oraz badania hormonalne (szczególnie badania czynności gruczołu tarczowego).